Johatsu phản ánh hai mặt của xã hội Nhật Bản hiện đại: một bên là những giá trị danh dự và kỷ luật khắt khe, bên kia là những cá nhân tuyệt vọng phải chọn cách biến mất để tìm tự do.

Mỗi năm, ước tính khoảng 80.000 người Nhật Bản biến mất không để lại dấu vết, cắt đứt liên lạc với gia đình, bạn bè và công việc. Hiện tượng này được gọi là Johatsu – những “người bốc hơi”, phản ánh áp lực xã hội ngày càng nặng nề tại đất nước mặt trời mọc.

Áp lực xã hội và nguyên nhân “biến mất”

Johatsu xuất hiện từ giữa thập niên 1990 và cho đến nay vẫn là vấn đề nhức nhối. Theo các nhà xã hội học, nguyên nhân chính đến từ áp lực tài chính, công việc, hôn nhân và danh dự.

Trong văn hóa công sở Nhật, việc nghỉ việc thường bị coi là sai trái. Người lao động phải gánh những giờ làm việc kiệt quệ, trong khi thất nghiệp, ly hôn hay thi trượt lại khiến cá nhân bị phán xét nặng nề. Với nhiều người, “biến mất” trở thành lối thoát ít đau đớn hơn so với tự sát, bởi tự tử đồng nghĩa với để lại gánh nặng nợ nần và chi phí cho gia đình.

Dịch vụ “chuyển nhà ban đêm” và nền kinh tế ngầm

Johatsu không tự biến mất một mình. Họ tìm đến các dịch vụ gọi là “chuyển nhà ban đêm”, chuyên giúp khách hàng rời khỏi nơi ở trong bí mật. Những công ty này có thể tạo hiện trường giả giống vụ bắt cóc hoặc cướp, xóa sạch dấu vết giấy tờ, tài chính.

Cảnh sát Nhật hầu như không can thiệp trừ khi có dấu hiệu tội phạm. Gia đình thường phải thuê thám tử tư, với chi phí từ 900 đến 4.500 USD, nhưng chỉ khoảng 20% trường hợp được giải quyết.

Phim tài liệu khơi lại tranh luận

Tháng 7 vừa qua, bộ phim tài liệu “Johatsu: Into Thin Air” của hai nhà làm phim Andreas Hartmann và Arata Mori, ghi hình suốt 6 năm, một lần nữa đưa hiện tượng này ra ánh sáng, thu hút sự chú ý của dư luận.

Phim cho thấy phía sau quyết định biến mất là những bi kịch cá nhân: bạo lực gia đình, nợ nần, mất việc, hay cảm giác xấu hổ khi không đáp ứng kỳ vọng xã hội.

Những khoảng trống hệ thống xã hội

Theo Giáo sư Kimio Ito, Đại học Kyoto, văn hóa Nhật Bản coi trọng danh dự và sự hòa hợp, khiến nhiều người – đặc biệt là phụ nữ – khó công khai tìm sự hỗ trợ. Trước năm 2010, gần như không có hệ thống hỗ trợ hiệu quả: thiếu nhà tạm lánh, đường dây nóng, và cảnh sát xem đây là chuyện riêng tư.

Thực tế, số vụ bạo lực gia đình báo cáo đã tăng từ 34.000 (năm 2010) lên 70.000 (năm 2016). Áp lực này góp phần làm gia tăng “làn sóng Johatsu”.

Hệ lụy lâu dài

Hiện tượng Johatsu không chỉ gây mất mát tình cảm gia đình, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến lực lượng lao động. Nhiều người trẻ có kỹ năng rời bỏ công việc, khiến nền kinh tế chịu thiệt hại.

Theo Bộ Lao động Nhật Bản, mỗi năm có khoảng 2.000 ca tử vong do kiệt sức vì công việc, dù tỷ lệ thất nghiệp chỉ 2,4%. Trong khi đó, Hiệp hội hỗ trợ tìm người mất tích Nhật Bản cho biết chỉ 47% người mất tích được tìm thấy trong ngày, và 10% không bao giờ trở lại.

Khoảng 30% gia đình không báo cảnh sát vì xấu hổ, khiến vấn đề càng thêm trầm trọng.